Kiedy 4 sierpnia 1923 roku minister spraw wojskowych gen. Stanisław Szeptycki specjalnym rozkazem ustanawiał Święto Żołnierza na 15 sierpnia każdego roku, uzasadniał to tak: „W dniu tym wojsko i społeczeństwo czci chwałę oręża polskiego, której uosobieniem i wyrazem jest żołnierz”. Po wojnie do tradycji świętowania w rocznicę zwycięstwa nad bolszewikami powrócono w 1992 r.

Już w I Rzeczypospolitej starano się uroczyście obchodzić rocznicę triumfów swego oręża, by przypominać społeczeństwu o potrzebie silnego wojska. Tak było chociażby w wypadku zwycięstwa nad Krzyżakami pod Grunwaldem, które od XV wieku upamiętniano uroczystymi mszami w obozach wojskowych i królewskich miastach każdego 15 lipca. Szczególnie uroczyście obchodzono 12 września 1783 roku stulecie wiktorii wiedeńskiej króla Jana III Sobieskiego, przypominając tym nie tylko triumf polskiego oręża, który ocalił Europę przed osmańską nawałą, ale i potrzebę reform wojskowych w kraju pogrążonym w kryzysie i otoczonym przez nieprzyjaciół.

Niedługo, bo w 1795 roku doszło do trzeciego rozbioru Polski i zniknęła ona z mapy Europy, ale nie zginął naród i jego wojsko. Żołnierze polscy bili się „za wolność naszą i waszą” i już w połowie XIX wieku 15 sierpnia stał się nieformalnym świętem. Wtedy to w armii Księstwa Warszawskiego żołnierze uroczyście obchodzili urodziny cesarza Napoleona.

Święto Żołnierza

Gdy w listopadzie 1918 roku Polska po stu dwudziestu trzech latach wróciła na mapę Europy, jej młoda armia od razu musiała ruszyć do walki o granice i to z kilkoma przeciwnikami naraz. W ówczesnym Wojsku Polskim służyli legioniści Legionów Polskich, żołnierze mający za sobą służbę w armiach trzech byłych państw zaborczych oraz ochotnicy z Błękitnej Armii, a ponadto dowborczycy, murmańczycy, peowiacy, powstańcy wielkopolscy i śląscy… Każda z tych grup wnosiła do wojska inne doświadczenia, inne tradycje, nie mówiąc już o regulaminach i wyszkoleniu bojowym. Armia musiała się szybko zintegrować i zapomnieć o różnicach, by efektywnie walczyć na froncie.

Pierwsze uroczystości Święta Żołnierza zorganizowano w rocznicę wymarszu I Kompanii Kadrowej z krakowskich Oleandrów 6 sierpnia 1914 roku. Pięć lat później – 2 sierpnia 1919 roku – minister spraw wojskowych generał Józef Leśniewski specjalnym rozkazem ustanowił 6 sierpnia Świętem Żołnierza. Jednak następnego roku nie można było go obchodzić – Wojsko Polskie zmagało się z Armią Czerwoną, która parła niepowstrzymanie ku Warszawie. Bolszewicy już obwieszczali triumfalnie, że po „trupie Polski” pójdą dalej – na Europę, lecz wojenna fortuna odwróciła się od nich 15 sierpnia 1920 roku. Tegoż dnia nastąpił przełom w walkach – żołnierze w krwawym boju odbili Radzymin i odzyskali inicjatywę. Następnego dnia znad Wieprza ruszyła polska kontrofensywa, która uderzyła w odsłonięte lewe skrzydło głównych sił bolszewickich. Niedoszli zdobywcy Europy zaczęli uciekać w panice skąd przyszli – do Rosji. Bitwę Warszawską nazwano osiemnastą decydującą bitwą w dziejach świata lub Cudem nad Wisłą. Tego cudu dokonali żołnierze armii, która istniała dopiero dwa lata!

Już w 1922 roku obchody Święta Żołnierza w Warszawie odbyły się w rocznicę Bitwy Warszawskiej. Następnego roku 15 sierpnia uczyniono oficjalnym Świętem Żołnierza. Nakazano przy tym, by wojsko organizowało je poza koszarami. Uroczyste apele, defilady i przeglądy na ulicach miast miały wzbudzać w społeczeństwie patriotyzm i dumę ze swego wojska. Dzięki temu chciano „pokazać, że wojsko jest »Tarczą i obroną Ojczyzny« i ma dać dowód tężyzny, gotowości bojowej i ducha wojska”. I takie były coroczne obchody Święta Żołnierza w II Rzeczypospolitej. Szczególnie wyryły się w pamięci te ostatnie – z 15 sierpnia 1939 roku, które w atmosferze nadchodzącej wojny stały się manifestacją jedności narodowej i dobrowolnych zbiórek funduszy na zakup broni dla armii.

Dla pokrzepienia serc

W okupowanym przez Niemców i Sowietów kraju nie zapomniano o Święcie Żołnierza. Między innymi dano tego wyraz w Warszawie, gdzie 15 sierpnia 1940 roku skrycie udekorowano wszystkie wojskowe pomniki wiązankami biało-czerwonych kwiatów, a przy Grobie Nieznanego Żołnierza zapłonęły znicze. Tę manifestację powtarzano w Warszawie co roku, a kiedy w stolicy w sierpniu 1944 roku wybuchło powstanie, w dzielnicach zajętych przez Armię Krajową uczczono Święto Żołnierza w miarę możliwości uroczystymi apelami i mszami polowymi.

To święto obchodzili oczywiście żołnierze polscy walczący na wszystkich frontach II wojny światowej. Zresztą nie tylko walczący, gdyż obchodzono go także w obozach jenieckich i miejscach internowania – jak chociażby w Szwajcarii. W rocznicę zwycięstwa z 1920 roku organizowano wojskowe uroczystości wszędzie tam, gdzie stacjonowały jednostki Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie – w Wielkiej Brytanii, Egipcie, Iranie, Syrii, we Włoszech, a następnie we Francji, Belgii, Holandii i wreszcie na terytorium Niemiec. To właśnie 15 sierpnia 1941 roku sztandar otrzymała Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich, która rozsławiła się pośród obrońców Tobruku. To 15 sierpnia 1944 roku Naczelny Wódz generał Kazimierz Sosnkowski w czasie wizyty we Włoszech dekorował żołnierzy 2 Korpusu generała Władysława Andersa Orderami Virtuti Militari za męstwo pod Monte Cassino i bitwie o Ankonę. Święto 15 sierpnia obchodzili także żołnierze polscy na froncie wschodnim. Najbardziej pamiętano obchody z obozu w Sielcach nad Oką w 1943 roku zaraz po sformowaniu 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki oraz te z Lublina w 1944 roku, kiedy żołnierze stanęli do uroczystej mszy świętej.

Powrót do tradycji

W zniewolonym przez komunistów kraju Święto Żołnierza 15 sierpnia obchodzono do 1947 roku. W 1950 roku dekretem Rady Ministrów Dniem Wojska Polskiego ogłoszono 12 października – rocznicę wejścia 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki do bitwy pod Lenino. Święto 15 sierpnia kultywowały środowiska emigracyjne i kombatanckie na Zachodzie.

Po przełomie 1989 roku trzeba było czekać jeszcze dwa lata na przywrócenie wojsku jego święta 15 sierpnia. W 1990 i 1991 roku uroczystych awansów i odznaczeń żołnierzy dokonywano podczas obchodów Święta Narodowego Trzeciego Maja. Przedwojenną tradycję przywrócono 30 lipca 1992 roku, kiedy to Sejm RP uchwalił ustawę o ustanowieniu Święta Wojska Polskiego w rocznicę zwycięstwa nad bolszewikami w Bitwie Warszawskiej 1920 roku. Powrócono przy tym do uroczystej oprawy święta, wzorując się na tradycji II Rzeczypospolitej – apeli, mszy świętych w intencji żołnierzy poległych na polu chwały i defilad. Centralnym miejscem obchodów jest plac Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie i znajdujący się na nim Grób Nieznanego Żołnierza.

Bibliografia:

Andrzej Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Kraków 2000
Edward Kospath-Pawłowski, Wojsko Polskie na Wschodzie 1943–1945, Pruszków 1995
Studia z dziejów Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie (1939–1947), praca zbiorowa, Warszawa 2018